Krótki zarys historii toszeckiej parafii (do 1936 roku),
opracowanej na podstawie książki

ks. dr. Johannesa Chrząszcza
i Richarda Kosubka

pt. Geschichte der Stadt Tost (1927)

 oraz

 książki Richarda Kosubka

pt. Festschrift zum 700. jährigen Jubileum der Stadt Tost OS (1934)

 

W okresie panowania na Śląsku Księcia Bolesława Wysokiego (1127–1201 roku), syna Władysława II Wygnańca (1105–1159) i wnuka Bolesława Krzywoustego (1086–1138), wzmiankowany jest kościół pod wezwaniem św. Piotra w Toszku (wspomina o tym kronika Magistratu Toszeckiego z 12. sierpnia 1201). Kościół Toszku należał wtedy do Opactwa św. Wincentego, znajdującego się na Ołbinie we Wrocławiu. Klasztor ten został ufundowany w latach 30. XII wieku przez Piotra Włostowica (1080–1153), palatyna (wojewody) Bolesława Krzywoustego. Włostowic otrzymał od króla niemieckiego Konrada III relikwie św. Wincentego celem założenia klasztoru i szerzenia kultu świętego. Na początku posługę w klasztorze sprawowali benedyktyni, jednak w 1193 roku zostali usunięci z Ołbina, a na ich miejsce sprowadzono norbertanów. Cztery lata później zmianę gospodarzy opactwa zatwierdził papież Celestyn III. Norbertanie wznieśli nowe zabudowania klasztorne na południe od kościoła benedyktynów. Zabudowania klasztorne dziś już nie istnieją, klasztor został zburzony w 1529 roku.

 

Do 1264 roku posługę w Toszku sprawowali więc Norbertanie – Premonstratensi (Candidus et Canonicus Ordo Praemonstratensis). Zakon został założony w 1120 roku przez Norberta z Xanten w miejscowości Prémontré (niedaleko Laonu) we Francji. Zakładane były zakony zarówno męskie jak i żeńskie. Pierwsi Norbertanie przybyli na teren Śląska w 1126 roku. Również w XII wieku biskup Ołomuniecki sprowadził ten zakon do Czech (łac. Bohemia) i ustanowił m.in. klasztor na Strachowie w Pradze w 1140 roku. Norbertanką była też błogosławiona Bronisława ur. około roku 1200 w Kamieniu Śląskim. Przebywała w klasztorze żeńskim na Zwierzyńcu w Krakowie, a zmarła 1259 roku na swej pustelni na wzgórzu Sikornik. W połowie XIV wieku w Europie było już około 1300 męskich i 400 żeńskich klasztorów norbertańskich.

Opat Norbertanów Gotfried, w 1264 roku zrezygnował z patronatu nad kościołem w Toszku ze względu na opłakany stan świątyni i w tymże roku przekazał go biskupowi wrocławskiemu Tomaszowi I. Od tego momentu parafia toszecka podlegała więc diecezji wrocławskiej. Później jednak biskup wrocławski przekazał patronat nad toszeckim kościołem książętom władających toszecką kasztelanią. Decyzje te były prawdopodobnie związane z najazdem Mongołów na Śląsk w 1241 roku i spustoszeniami, które pozostawili na drodze z Krakowa przez Bytom do Wrocławia.

W drugiej połowie XIII wieku, górnośląska część Śląska znajdowała się pod panowaniem Księcia Władysława Opolskiego (≈1225–1281/82), syna Kazimierza I Opolskiego (1178/80–1230), wnuka Mieszka Plątonogiego (1131/46–1211) i prawnuka Władysława II Wygnańca. Książe Władysław Opolski podzielił w 1281 roku górnośląską część Śląska na cztery księstewka: Cieszyńskie, Bytomsko-Kozielskie, Opolskie i Raciborskie. Księstwo Cieszyńskie przypadło najstarszemu synowi – Mieszko (1252/56–1314/15), Bytomsko-Kozielskie – Kazimierzowi (1253/57–1312), Opolskie – Bolko (1254/58–1313), a Raciborskie – Przemysławowi(1258/68–1306). W latach 1281–1355 kasztelania toszecka należała do księstewka Bytomsko-Kozielskiego i znalazła się we władaniu Księcia Kazimierza. W 1303 roku Kazimierz podzielił to niewielkie księstewko między dwóch synów: Bolka (1280–1328), któremu przypadł Toszek i Władysława (1277/83–1352), któremu przypadło Koźle i Bytom. Po przejęciu księstwa, Książe Bolko zbudował nowy kościół z kamienia, z dachem pokrytym gontem. Pierwotny, drewniany kościół został bowiem spalony w czasie najazdu Mongołów. Jako patronkę nowego kościoła obrano św. Katarzynę. Na placu wokół kościoła i obecnej groty był wtedy cmentarz. Książe Bolko niedługo rządził kasztelanią toszecką, bowiem w 1321 roku został arcybiskupem ostrzyhomskim (Esztergom, Węgry). Od tego momentu kasztelania toszecka dostała się w ręce jego brata Władysława (Bytomskiego). W imieniu Władysława kasztelanią toszecką zarządzali kasztelan Zwigor i sędzia Sambor.

W latach 1357–1414 toszecka kasztelania znalazła się w księstwie cieszyńskim pod panowaniem najsłynniejszego z piastowskich Przemysławów, Księcia Przemysława I Noszaka (1332/36–1410), który wtedy zarządzał księstwem cieszyńskim, bytomskim i siewierskim. Był znakomitym dyplomatą, najważniejszą postacią na dworze cesarza Karola IV w Pradze. On sam prawdopodobnie nigdy nie przebywał na toszeckim zamku. Przebywał natomiast jego syn Bolko. Johannes Chrząszcz i Richard Kosubek, powołując się na źródło (Codex diplom. II.93.95), podają, że syn Przemysława Noszaka i jego następca Książe Bolko (≈1363–1431), był w Toszku w Wielkanoc 1404 i w sierpniu 1407. Kiedy w 1414 roku, nastąpił podział księstwa cieszyńskiego, kasztelania toszecka znalazła się pod władzą księcia Oświęcimia Kazimierza I (≈1396–1433/34).

W latach 30. XX wieku, wspomniany w tytule tego opracowania nauczyciel z Toszka, Richard Kosubek dotarł w archiwach arcybiskupstwa wrocławskiego do dokumentu z Otmuchowa datowanego na 9. maja 1415, w którym biskup wrocławski Wenzeslaus (Wacław II Legnicki – biskup w latach 1382–1417) stwierdza, że: mieszkanka Toszka zobowiązuje się przekazywać, za zgodą Księcia Kazimierza, corocznie odsetki z dochodu ze swych toszeckich dóbr, na rzecz toszeckiego proboszcza Petrusa (Piotra). O dużym znaczeniu, jakie miał w owym czasie toszecki kościół świadczy fakt, że do archiprezbiteratu toszeckiego (Sedes Tostensis) należało aż 21 parafii.

Schyłek panowania Kazimierza I to bardzo niespokojny okres na ziemiach śląskich. To w tym czasie Husyci pod wodzą bratanka Władysława Jagiełły, Zygmunta Korybutowicza, opanowały w 1430 roku pobliskie Bytom i Gliwice i dokonywały najazdów na okoliczne ziemie górnośląskie, w tym na toszecki zamek, miasto i najbliższe okolice. W czasie tych najazdów dach i elementy drewniane toszeckiego kościoła uległy ponownie spaleniu, pozostały tylko podmurowania świątyni.

Książe Kazimierz I Oświęcimski miał trzech synów: Wacława(≈1414 – 1468), Przemysława (Przemko)(≈1425–1484) i Jana (1426/30–1496). Drugi syn Kazimierza, Przemko, zwany toszeckim, przejął po śmierci ojca (w 1433 lub 1434 roku) kasztelanię toszecką. Książe Przemko nie należał do spokojnych władców, skonfliktował się m.in. z biskupem krakowskim Zbigniewem Oleśnickim o prawa do księstwa siewierskiego. Chcąc opanować to księstwo Przemko zaatakował zamek biskupi w Siewierzu. W odwecie wojska polskich panów napadły w 1450 na tereny księstwa toszeckiego dokonując dotkliwych spustoszeń. Dopiero pod koniec swego panowania w Toszku, Książe Przemko, poprzez złożenie hołdu lennego w Ołomuńcu w 1479 roku, uzyskał gwarancję bezpieczeństwa dla swego księstwa ze strony króla czeskiego Władysława II Jagiellończyka, którego starania o koronę czeską wcześniej usilnie wspierał.

Zniszczony przez Husytów w latach 1430–1433 toszecki kościół, został w 1445 roku odbudowany przez Księcia Przemko. Z Metrica Tostensis (z 1727 roku) dowiadujemy się o pewnym szczególe z historii naszego kościoła. Mianowicie, że: Książe Przemko, pożyczył w 1448 roku od altarysty (wikariusza) Thomasa z Toszka 20 marek na sfinansowanie ołtarza w kościele parafialnym pod wezwaniem św. Katarzyny i zobowiązał się łożyć rocznie 2 marki odsetek na rzecz kościoła (ołtarza). To Księciu Przemko zawdzięcza parafia nie tylko odbudowę świątyni, ale i nowy ołtarz w kościele, wraz z jego finansowaniem. Już po oddaniu do użytku kościoła, Książe Przemko odbudował też w latach 1450–1455 toszecki zamek, który oparł się atakom Mongołów w 1241 roku, ale uległ znacznemu zniszczeniu podczas najazdów husyckich. Zamek został już wykonany z bardziej trwałych materiałów – z kamienia i cegły. To właśnie dobrodziej parafii, Książe Przemko spoczywa w krypcie przed prezbiterium naszego kościoła parafialnego [1] .

Chrząszcz i Kosubek we wzmiankowanej w tytule książce podają, że w 1457 roku proboszczem w Toszku był ks. Nikolaus Bohemius, wikariuszami (altarystami) byli wspomniany już wyżej ks. Thomas oraz notariusz ks. Wincenty von Falkenberg (na zamku u księcia). Proboszcz Bohemius otrzymywał za odprawianie codziennej porannej mszy 2 marki z Sierot. W 1492 roku ks. Bohemiusa zastąpił ks. Nikolas Panaczek, kanonik w Opolu i równocześnie proboszcz w Toszku. Następcą altarysty ks. Thomasa został ks. Paulus, proboszcz w Płużnicy, a następnie ks. Mathias Gomola, dziekan w Raciborzu. Poza murami miasta był kościółek św. Marii Magdaleny z ołtarzem Świętego Krzyża. Według źródeł jeszcze w połowie XVIII wieku, za środki finansowe pochodzące od Scholze z Raduni, były w tym kościółku odprawiane rocznie dwie msze śpiewane: w święto Podwyższenia Krzyża i w święto Znalezienia Krzyża, oraz jedna, cicha msza, w uroczystość św. Marii Magdaleny.

Pierwszego grudnia 1466, a więc 20 lat po odbudowie kościoła i 10 lat po odbudowie zamku, biskup wrocławski Johannes powołał do życia w Toszku bractwo, zatwierdzone w 1513 roku przez papieża Leona X. Prawdopodobnie było to bractwo Corpus-Christi. Z tym bractwem powiązany był ołtarz Corpus-Christi, finansowany w wysokości ½ marki z wioski Wojska w roku 1467. Przypuszcza się, że gotycka monstrancja i srebrny kielich o podstawie sześciokątnej, są darami tegoż bractwa dla kościoła.

W grudniu 1484 zmarł Książe Przemko. Jego jedyna córka, Małgorzata, została ksienią klasztoru klarysek we Wrocławiu. W związku z brakiem potomka płci męskiej, jego dobra zostały przejęte przez króla Węgier Macieja Korwina(1443–1490), który przekazał je swemu nieślubnemu synowi, Janowi Korwinowi (1473–1504).  Po śmierci Księcia Jana w 1504 roku, kasztelania toszecka dostała się posiadanie króla Czech, Węgier i Chorwacji, Ferdynanda I Habsburga (1503– 1564). Do 1577 roku, kolejni królowie Czech Maxymilian I (1527–1576) i Rudolf II (1552–1612), sprawowali patronat nad toszeckim kościołem. Ostatecznie z rąk króla Rudolfa II, dobra toszeckie dostały się w ręce Margrabiego Georga von Jägerndorf (1577–1624) (Jana Jerzego Księcia Karniowa – Krnova). Od tego czasu kasztelania toszecka stała się do pewnego stopnia sprzedawanym i kupowanym towarem.

O kolejnym proboszczu toszeckiej parafii, który zastąpił ks. Nikolasa Panaczeka, dowiadujemy się z dokumentu, w którym znajduje się wzmianka dotycząca dzierżawy kościelnych dóbr. Dokument stwierdza, że: pod panowaniem Jana II Dobrego (1460–1532), księcia Opola i Raciborza, proboszcz Toszka ks. Johann Kokorz (w 1521 roku) wydzierżawił młyn i ogród, ale dochody z tej dzierżawy były niewielkie. Później, już jako były proboszcz, przekazał także młyn w Boguszycach na rzecz toszeckiego szpitala. Książe Jan II Dobry zatwierdził ten akt w 1530 roku, z czego wnioskować można, że w tymże roku ks. Johann Kokorz nie był już proboszczem w Toszku.

Kolejnym proboszczem w Toszku był ks. Simon, którego imię nie jest przytaczane w dokumencie z 1530 roku. Wskazuje na to informacja o fundacji ołtarza poświęconego Najświętszej Maryi Pannie [2] . Znajduje się tam zapis, że: w 1530 roku ks. Albert Lapita z Toszka ufundował – za zgodą proboszcza Toszka Simona – ołtarz Najświętszej Marii Panny z dochodem rocznym w wysokości 18 marek. Patronat mieli sprawować ks. Simon i jego następcy oraz Menzel Mokrski z Kotliszowic i jego spadkobiercy. Tę fundację potwierdził biskup wrocławski Jacob 24 czerwca 1530 roku.

O kolejnych dwóch proboszczach kościoła w Toszku, dowiadujemy się z decyzji wspomnianego już wyżej króla Czech (Böhmen) i Księcia Śląska, Ferdynanda I Habsburga, który:w związku ze śmiercią toszeckiego proboszcza Jacoba Saxatillisa w 1565 roku [3] , zaproponował na proboszcza Toszka osobę z rodu szlacheckiego, Johanna Przyssowskiego (1565–1615) [4] . Tenże proboszcz w 1585 roku skarżył się w piśmie skierowanym do Śląskiej Kammer (organu administrującego królewskimi finansami) na ucisk, którego doznawał toszecki kościół ze strony ówczesnego właściciela ziemi toszeckiej Friedricha von Redern. W dokumentach synodalnych z 1585 roku, znajduje się wzmianka o tym, że proboszcz Johann Przyssowski przybył na obrady synodu we Wrocławiu w 1592 roku, jako przedstawiciel archiprezbiteratu (dekanatu) toszeckiego.

 

W 1615 roku, w dzień Święta Wniebowstąpienia, został wprowadzony na urząd proboszcza Toszka ks. Peter Krocker (1615–1643). Ceremonii przewodniczył ks. Vincenz Plachetka z Ujazdu. Obecny był także Opat Nicolaus Merkel z Rud. Kadencja ks. Krockera przypadła na bardzo trudny okres czasu – w 1618 roku rozpoczęła się wyniszczająca całą niemal Europę wojna 30. letnia. Pomimo tego ks. Krocker odbudował spaloną w czasie najazdu Husytów kaplicę za murami miasta poświęconą św. Marii Magdalenie.

 

Również następca ks. Petera Krockera, ks. Adam Kowatius (1643–1681), musiał zmierzyć się z tą wojną i jej skutkami. Ksiądz Kowatius sprawował posługę toszeckiego proboszcza w latach 1644–1681.  Protokół wizytacyjny parafii z 1679 zawiera następujące dane, potwierdzone później w protokołach z 1689 i 1697:

Miasto jest w posiadaniu hrabiegoGustava Colonna (1630–1686), protestanta. Kościół jest pod wezwaniem św. Katarzyny, ma długość 65 łokci i szerokość 24 łokci [5] . Sufit pokryty jest deskami, podłoga jest ceglana, w środku, przed ołtarzem, jest płyta nagrobna (mauzoleum) jednego z książąt [6] , która jest uciążliwa dla klęczących w tym miejscu. Zakrystia ma sklepienie, ale jest słabo oświetlona. Dzwonnica stoi obok, jest wykonana z drewna i wymaga remontu. Są tam 3 dzwony: św. Katarzyny, który obwieszcza odpusty potwierdzone przez kościelne władze. Patronat sprawuje hrabia Colonna. Główny ołtarz jest wymalowany, pozłacany i upiększony obrazami. Jest tam sześć bocznych ołtarzy, dwa przy murze, cztery przy filarach. W południowej części kościoła znajduje się kaplica św. Mikołaja w opłakanym stanie, do której wchodzi się z wnętrza kościoła. Proboszczem jest Adam Kowatius z Rud, ma 71 lat, wyświęcony 36 lat temu. Został zaproponowany na proboszcza przez hrabiego Caspara Colonna(1594–1666). Wprowadzony został na urząd 12 sierpnia 1644 przez biskupa Ferdynanda. Jest magistrem sztuk wyzwolonych i filozofii (studia odbył w Ołomuńcu).

Protokół zawiera m.in. szczegółowe opisy „prześladowań”, jakich doznaje proboszcz i kościół ze strony hrabiego. Na zamku hrabia utrzymuje luterańskiego kaznodzieję w charakterze urzędnika. Kaznodzieja zwołuje zamieszkujących zamek a także mieszkańców miasta i odprawia nabożeństwa luterańskie. W dokumentach wspomina się o następujących folwarkach, należących do hrabiego, a tym samym i do parafii: toszeckim, sarnowskim, oracze i kotliszowickim. 

Dalej w protokole czytamy:

Drewniane probostwo jest w stanie wymagającym rychłego remontu (baufällig). Kościół dysponuje tylko jedną fundacją od Krockera, byłego proboszcza Toszka. Pieniądze, które były w posiadaniu kościoła pożyczone zostały miastu (Magistratowi), ale tenże Magistrat nie płaci odsetek od kapitału. Na południu miasta znajduje się drewniana kaplica św. Barbary, dookoła jest cmentarz ogrodzony płotem. W kaplicy są trzy ołtarze bez ozdób.

Na wschodzie miasta jest kaplica poświęcona św. Marii Magdalenie [7] na miejscu tej spalonej (przez Husytów). Odbudował ją w 1626 roku proboszcz ks. Krocker. Tutaj w czasie wojny Luteranie odprawiali swoje nabożeństwa. Przy tej kaplicy grzebani są Luteranie za zgodą swych przełożonych. Kaplica nie ma dochodów, znajduje się tam tylko jeden ołtarz. W parafii jest też wikary – 25. letni ks. Martin Zagon. Codziennie odprawia msze, a w niedziele i święta głosi kazania zamiast proboszcza.

 

Proboszcz ks. Adam Kowatius zmarł 24 września 1681 roku. Miejsce zmarłego proboszcza zajął ks. Paul Nowatius (1681–1694), który posługiwał w parafii do 1694 roku. Za jego kadencji, w 1686 roku, odlany został duży dzwon. Jest na nim ukazany obraz św. Katarzyny, patronki kościoła, nazwisko proboszcza i herb Colonnów. W 1694 roku ks. Paul Novatius dobrowolnie zrezygnował z funkcji proboszcza, pozostając w parafii jako wikary, a nowym proboszczem został ks. Johann Brysch (1694–1710).

 

 Protokół wizytacyjny z 1697 tak opisuje sytuację w parafii:

W kościele jest osiem ołtarzy, dodatkowym jest nowy poświecony św. Antoniemu. Święty wiatyk jest uroczyście niesiony w mieście, a na wioskach dostarczany chorym. Kaplica św. Mikołaja rozpadła się. Cmentarz jest otoczony murem. Na chórze są piękne organy. W kościele są dwie krypty: jedna należy do patrona kościoła, druga należy do protestanta pana von Starzinskiego. Nabożeństwa niedzielne odprawiane są latem o siódmej, a zimą o ósmej. Rozpoczyna się od Matutinum [8] i Laudes, a mianowicie trzecim nokturnem z Te Deum, odprawianymi przez rektora szkoły i organistę; w tym czasie odprawiana jest cicha msza, jako msza poranna. Potem następuje procesja, a następnie suma, podczas której kazanie jest głoszone w języku polskim. Nauka katechizmu rozpoczyna się w południe i prowadzona jest od Wielkanocy do święta św. Michała. Katolików jest 800, na zamku jest trzech, a w mieście czterech Luteran. Poza miastem jest kościółek św. Marii Magdaleny, gdzie Luteranie są grzebani.

Poprzedni proboszcz, ks. Paul Nowatius, dobrowolnie zrezygnował z kierowania parafią. Jego żywi i ubiera obecny proboszcz Johannes Brysch. Brysch pochodzi z Dobrodzienia, rozumie po niemiecku, ma 47 lat, studiował w Ołomuńcu był wikariuszem w 1678 w Nysie.  Potem 2 lata w Toszku był wikariuszem, 6 lat proboszczem w Kotulinie, 9 lat w Poniszowicach, a w Toszku od 1694. Został zaproponowany przez Georga Adama hrabiego Gaschina (1643–1719) i Alberta Leopolda hrabiego Tenczina [9] (1639–1706), kanclerza księstwa opolsko-raciborskiego w latach 1688–1706), występujących w imieniu hrabiego Colonny. Proboszcz Brysch z własnych środków wyremontował probostwo i budynki gospodarcze.

Wikarym jest ks. Paul Nowatius, który zrezygnował z funkcji proboszcza. Studiował w Pradze, wyświęcony w 1659, w Toszku był 2 lata wikarym, potem 20 lat proboszczem w Łabędach, potem 14 lat w Toszku. Teraz jest wikarym. Rektorem szkoły jest Gregor Gawrzol, który ukończył wyższe studia, naucza 14 uczniów latem i ponad 30 zimą. Organistą jest Friedrich Dinder. On rozumie po polsku i po niemiecku.

 

Proboszcz Johann Brysch zmarł w 1710 roku, krótko po tym jak został achiprezbiterm. Jego miejsce zajął ks. Franz Lorin (1710–1736).

Franz Lorin urodził się w 1659 roku w Leśnicy, był proboszczem w Krapkowicach, a następnie w Toszku. Założył kronikę parafialną, udoskonalił młyn kościelny, wykopał staw dla hodowli ryb, itd. W wyniku jego starań, ówczesny właściciel Toszka i Pyskowic Freiherr (baron) Johann Dietrich von Peterswald (1658–1734), przebudował w latach 1713–1715 kościół nakazując wykonać sklepienie. Drewnianą dzwonnicę rozebrano, a kościół rozbudowano o masywną wieżę i tam też – w górnej części – zawieszono dzwony. Niższą kondygnację przeznaczono na chór i organy [10] . Dobudowano masywne filary podtrzymujące całą konstrukcję tzn. sklepienie i wieżę. Nad głównym wejściem do świątyni – pod chórem – widnieje napis: Non est hic aliud, nisi domus dei et porta coeli” (To nie jest niczym innym, aniżeli domem bożym i drzwiami do nieba). Baron von Peterswald przeznaczył na ten cel 7000 guldenów, a miasto dostarczyło materiały, siłę roboczą i transport. Wnętrze kościoła zostało pięknie wymalowane i przyozdobione. Można było podziwiać wspaniale wyrzeźbiony ołtarz główny i umieszczony w nim obraz Pana Jezusa, a także kunsztownie wyrzeźbioną ambonę. Na ścianach wisiały dużych rozmiarów obrazy Ojców Kościoła: Ambrożego, Augustyna, Grzegorza i Hieronima. Ważnym miejscem w świątyni był słynący łaskami obraz Matki Boskiej z roku 1687 [11] .

W 1762 roku papież Clemens XIII ustanowił przy toszeckim kościele Bractwo poświęcone Sercu Jezusowemu. Było to wyjątkowe wyróżnienie, bowiem było to wtedy jednym z nielicznych tego typu bractw na świecie. Toszecki kościół stał się ważnym miejscem pielgrzymkowym, przybywali tu pielgrzymi nie tylko z Górnego Śląska, ale także z terenów Polski, będących pod zaborem rosyjskim. Nad głównym portalem znajdował się metrowej wysokości koronowany Kamień Herbowy, zawierający herby barona von Peterswald, jak i jego żony hrabiny Colonna. 

 

Za czasów proboszcza Franza Lorina powstało wiele fundacji: w 1711 Johann Joch z Toszka, proboszcz w Reichtal (obecnie Rychtal, woj. wielkopolskie) przeznaczył 1000 guldenów na msze i pomoc biednym. Pani Anna von Koslowska ufundowała w 1731 roku 50 talarów na msze i płaszcze dla pacjentów w szpitalu.

W 1727 roku założono tzw. Metrica Parochianum. Zawiera ona (księga) dane odnośnie dochodów i wydatków proboszcza i rektora szkoły. Proboszcz ks. Franz Lorin dostąpił wielkich zaszczytów: został archiprezbiterem i prałatem kapituły katedralnej w Głogowie. Zmarł w 1736 w Toszku. Rok śmierci tak znaczącego i zacnego proboszcza, na długo zapisał się w pamięci ludności Toszka i okolic. W tymże roku miał miejsce wyjątkowo długi okres pogody deszczowej – padało nieprzerwanie przez 73 dni.

W okresie posługi ks. Franza Lorina Toszek wzbogacił się o znaczący obiekt sakralny – pomnik św. Jana Nepomucena. W XVIII wieku, na terenie Czech, Moraw i Śląska, wielką czcią otaczano św. Jana z Nepomuk. Znalazło to również odbicie w Toszku. Hrabia Christoph Leopold Colonna (1667–1755) zamówił w Pradze pomnik tego świętego. Wykonano go z piaskowca i 24. września 1708 roku i ustawiono na toszeckim rynku. Od tego czasu św. Jan Nepomucen jest również patronem naszego miasta. Święty trzyma w rękach Zbawiciela, który przyjmuje Go do nieba za zasłużoną służbę Bogu. W środkowej części pomnika widnieje napis: sanCto JoaanJ nepo Mu Ceno pro Conservato Confessionis sJgLLo e’ ponte pragensJ prae CJPtato Laus et Gloria, świętemu Janowi Nepomucenowi, który za zachowanie tajemnicy spowiedzi został zrzucony z praskiego mostu, niech będzie chwała i sława. Nieco dziwny zapis (duże litery) pozwalają na „odszyfrowanie” roku wykonania pomnika – 1708.

 

Następcą ks. Franza Lorina w parafii toszeckiej został ks. Johannes Michalski (1736–1746), poprzednio proboszcz w Pyskowicach. Urodził się on w Strzelcach Wielkich (obecne Strzelce Opolskie) i zmarł 5 lutego 1746 roku, jako archiprezbiter zmniejszonego już obszarowo toszeckiego archiprezbiteratu.

 

Kolejnym proboszczem Toszka został ks. Johann Ludwig Berger (1746–1776), pochodzącyz Tworoga. Najpierw był proboszczem w miejscu swego urodzenia, a w 1746 roku objął parafię toszecką, gdzie został archiprezbiterem i kanonikiem. Stan 200. letniego probostwa, pomimo wykonania wielu drobnych prac remontowych, nadawał się już tylko do rozbiórki. Kiedy zaczęto zwozić materiał budowlany, zmarł patron kościoła hrabia Kottulinski (1748). Proboszcz Johann Berger mimo to rozpoczął i kontynuował budowę wbrew woli mieszkańców i tym samym poróżnił się z nimi.

Na polecenie arcybiskupa wrocławskiego, Philippa Gottharda von Schaffgotsch, ks. Berger opisał stan toszeckiej parafii. W raporcie z 15 czerwca 1759 napisał:

W kościele są dwie krypty: jedna w środku, druga naprzeciw ambony. Niekatoliccy właściciele Toszka i Pyskowic są pochowani w kaplicy św. Sebastiana. Dwa lata temu powstała Droga Krzyżowa. Na dzwonnicy wiszą 4 dzwony. Kościół posiada monstrancję z 1503 roku, dwie korony i dwa serca należące do obrazu Najświętszej Marii Panny [12] . W szpitalu jest stara drewniana kaplica św. Walentego z dzwonem obwieszczającym zgony. Hrabia Kottulinski nakazał rozbiórkę drewnianej kaplicy św. Barbary i zbudować sklepiony obiekt murowany. Dookoła jest plot. W kaplicy zamkowej św. Sebastiana odprawiane są nabożeństwa w ważne święta. Stare probostwo zostało w 1747 rozebrane, nowe jeszcze nie jest gotowe, posiadam tylko dwa pokoje. Wikary otrzymuje pensję w wysokości 24 talarów.

 

Należałoby w tym miejscu podkreślić, że w tym czasie miała miejsce wojna siedmioletnia (1756 –1763), toczona pomiędzy Wielką Brytanią, Prusami i Hanowerem z jednej strony, a Francją, Austrią, Rosją, Szwecją i Saksonią z drugiej. Wojna ta spowodowała znaczne zubożenie wszystkich warstw ludności, w tym również na Śląsku.

 Ks. Johann Ludwig Berger zmarł w 1776, po nim parafię przejął ks. Karl Zanner (1776–1785).

Okres posługi proboszcza i archiprezbitera Zannera naznaczony był wysiłkami, mającymi na celu rozwój miasta i okolicznych wiosek po ogromnym zubożeniu w wyniku wojny siedmioletniej. Jednym ze skutków tej wojny był brak rąk do pracy, również na wioskach. Aby wesprzeć lokalną ludność, król Fryderyk II Wielki(1712–1786) zezwolił na dodatkowy [13] dzień targowy w Toszku w dniu św. Grzegorza tj. 12 marca.   

 

Po śmierci ks. proboszcza Karla Zannera, jego miejsce w parafii zajął ks. Josef Parol (1785–1811). Urodził się w Toszku w 1727, a zmarł 17. kwietnia 1811 roku. Trzy tygodnie przedtem, 29. marca 1811, miał miejsce wielki pożar toszeckiego zamku.

Archiprezbiter Josef Parol ustanowił w testamencie w 1809 stypendium, dzięki któremu rocznie ośmiu chłopców wyposażano w ubrania. Specjalne kuratorium, któremu przewodniczył miejscowy proboszcz pod nadzorem Magistratu, czuwał nad wykonywaniem tego testamentu. Kapitał tego stypendium w dniu 1 marca 1899 roku wynosił 10452 marek.

 

Początek XIX stulecia to okres wojen toczonych przez Prusy z Francją. Po bitwie pod Jeną (1806) wiele różnych oddziałów wojskowych przemaszerowało przez Toszek. W kwietniu 1807 roku, oddział Bawarczyków sprzymierzony z wojskami Napoleona zaatakował Toszek spod obleganej twierdzy Koźle. Nasze miasto nie było w stanie obronić się przed tym najazdem i wojska te okupowały Toszek przez okres około ośmiu miesięcy. Ich utrzymanie stanowiło dla miasta ogromny ciężar i zrujnowało finanse miasta.

 

Po śmierci ks. Josefa Parola (1811) jego miejsce zajął ks. Karl Dronke (1766–1855). Dronke urodził się w Sławęcicach, jako syn wybielacza przędzy. Był przez jakiś czas kapłanem na dworze wrocławskiego biskupa pomocniczego Emanuela von Schimonsky’ego, a od 15. listopada 1811 proboszczem w Toszku. Za jego czasów, w 1833 roku, wybuchł wielki pożar w mieście. Poprzedził go prawie dwuletni okres epidemii cholery i głodu na Śląsku. Nasilenie epidemii nastąpiło jeszcze w 1836 roku. Pożar miasta w 1833 spowodował też uszkodzenia statuy św. Jana Nepomucena, stojącej na środku rynku. Po pożarze, w wyniku zainwestowania znacznych środków, pomnik został zreperowany i w 1852 roku otoczony żelaznym ogrodzeniem.

Kościółek św. Marii Magdaleny nie ucierpiał w trakcie pożaru. Mały cmentarz wokół niego został zamknięty w 1831 roku.  Współcześnie, po kościółku św. Marii Magdaleny, pozostał już tylko ślad w postaci kaplicy przy ulicy Wąskiej. W czasie posługi Karla Dronke, w 1844 roku, nasz kościół parafialny wzbogacił się o organy, zbudowane przez słynnego w Europie organmistrza Moritza Roberta Müllera.

Stan kościoła św. Barbary był coraz gorszy. Wojska rosyjskie, maszerujące przez Śląsk w trakcie wojny z Francją (1813), wykorzystały kościół św. Barbary, jako magazyn prochowy. Resztki prochu, który pozostał w kościele w niewyjaśnionych okolicznościach eksplodowały i spowodowały znaczące uszkodzenia świątyni. Dopiero dzięki wysiłkom proboszcza Karla Bannertha w 1849 roku kościół ten został gruntownie odremontowany. Karl Dronke zmarł 2 maja 1855 w wieku 89 lat. Ze względu na stan zdrowia jeszcze za jego życia, jako administrator został mianowany ks. Karl Bannerth (1855–1898).  

 

Karl Bannerth urodził się 6. marca 1818 roku w Rudach. Jako 12. letni chłopiec, 20. października 1820 roku z bukietem kwiatów witał podróżującego przez Rudy cara Alexandra, zmierzającego na Kongres do Troppau (Opava). Car wziął Karla w objęcia i pocałował w czoło [14] . Karl Bannerth został wyświęcony w 1841 roku i został wikariuszem w Tarnowitz (Tarnowskich Górach). Po przejęciu toszeckiej parafii przeprowadził w Toszku misje, powierzając to zadanie Jezuitom, a w szczególności Ojcu Antoniewiczowi. Dzięki zaangażowaniu proboszcza Bannertha, odbudowany został kościół św. Barbary na cmentarzu (1849), odmalowany został kościół parafialny (1853) i wyposażony w witraże (1859), na nowo nadbudowana została wieża (1860) i na nowo zostały odlane dzwony (1878). Zawirowania polityczne dały się również we znaki w Toszku – proboszcz Bannerth znalazł się nawet w więzieniu. Pomimo iż nie szukał zaszczytów, one Go nie omijały. Został archiprezbiterem, kanonikiem i komisariuszem Księcia Biskupa. W dniu jubileuszu 50. lecia kapłaństwa, w 1896 roku, został wyróżniony tytułem Rycerz Orderu Orła Czerwonego. Będąc już w podeszłym wieku został napadnięty przez bandytę w swoim mieszkaniu na probostwie. Na szczęście wikary, mieszkający na parterze, usłyszał odgłosy walki i pospieszył proboszczowi na ratunek, powodując ucieczkę potencjalnego mordercy. Do końca swego życia zachował intelektualną sprawność. Zmarł po krótkiej chorobie 17. stycznia 1898 roku. Około 100 duchownych odprowadzało Go do grobu, sąsiadującego z grobami proboszczów: Thomasa Labusza i Mariana Piotrowskiego.

 

Na wniosek Królewskiego Radcy Handlowego Sigismunda Garudze, następcą proboszcza Karla Bannertha, został 21. marca 1898 ks. Franz Rother (1898–1919). Urodził się 9. września 1867 w Gliwicach, a wyświęcony został 23. czerwca 1891 roku.

Z dokumentu sporządzonego w 1897 wynika, że: parafia liczy około 5000 wiernych z miasta Toszek i wiosek: Boguszyce, Ciochowice, Kotliszowice, Lonczek-städtisch, (Łączki-miastowe), Oracze, Pisarzowice, Sarnów i Małe Wilkowice (Wilkowiczki). Proboszcz ma do dyspozycji jednego wikarego. Na obszarze parafii zamieszkiwało 4952 katolików, 364 protestantów i 147Żydów.

Za kadencji ks. Rothera kościół został gustownie wymalowany. W listopadzie 1913 roku odbyły się misje, po zakończeniu których nastąpiło uroczyste poświęcenie krzyża misyjnego. W maju 1915 roku z inspiracji papieża odbyły się we wszystkich kościołach katolickich na świecie nabożeństwa błagalne o pokój. W tymże roku w Toszku miała miejsce wizytacja biskupia pomocniczego (Weihbischof) dr. Augustyna. Biskup udzielił bierzmowania ponad 1200 wiernym. W maju 1916 roku proboszcz Rother obchodził srebrny jubileusz kapłaństwa. Z tej okazji proboszcz ufundował wagon węgla przeznaczony dla biednych parafian.

Kolejny rok wojny przyniósł dotkliwe straty kościołowi: w niedzielę 24. czerwca 1917 roku proboszcz Rother oznajmił, że władze zarządziły konfiskatę dzwonów, z wyjątkiem trzeciego. W czwartek 28 czerwca po raz ostatni zabiły wszystkie dzwony. Duży dzwon ( 930 kg) był odlany w 1686 roku, drugi ( 450 kg) w 1651, oba były na nowo odlane w 1878. Dzwony zostały rozbite uderzeniami młotów i w kawałkach oddane na użytek armii. Proboszcz ks. Franz Rother zmarł w 1919 roku.

 

Obowiązki proboszcza toszeckiej parafii przejął ks. Josef Zachlod (1919 –1936). Koniec kadencji ks. proboszcza Rothera i początek posługi jego następcy ks. Zachloda, okazał się bardzo trudny. Toszek nie ominęły problemy, które wynikły z wewnętrznego rozdarcia parafian na tle narodowościowym. Na terenie Górnego Śląska mieliśmy do czynienia właściwie z wojną domową. Powstały komitety plebiscytowe: polski i niemiecki. Rolę rozjemczą pełniły w 1920 roku stacjonujące na Śląsku oddziały wojsk włoskich, francuskich i angielskich. Pogarszała się sytuacja ekonomiczna ludności, szalała inflacja. Dopiero w roku 1923 nadeszły spokojniejsze czasy.

Oznaką powrotu do normalności po wojnie i okresie plebiscytowym była uroczystość poświęcenia nowych dzwonów, która miała miejsce 27. maja 1923 roku. Dzięki dużej ofiarności parafian i patronów kościoła, parafia była w stanie zakupić nowe dzwony, po nieszczęsnej konfiskacie poprzednich w czerwcu 1917 roku. Zostały one odlane w fabryce Schilling w Apolda, w Turyngii. Było ich pięć: św. Katarzyna ( 1300 kg); Chrystus ( 700 kg); św. Maryji ( 360 kg); św. Józefa (dzwon obwieszczający zgon) i sygnaturka Agnus Dei. Podczas uroczystości dzwony spoczywały przed głównym wejściem do kościoła otoczone wieńcami na drewnianym rusztowaniu. Z tej okazji wierni wysłuchali kazania, które dotyczyło znaczenia dzwonów dla wspólnoty parafialnej. Następnego dnia zawisły na swoich miejscach – cztery dużej i jedna na małej wieży.

Rok później 24. maja 1924 roku przybył do Toszka biskup pomocniczy (Weihbischof) Wojciech i udzielił około 1200 katolikom sakramentu bierzmowania. Jesienią tego roku proboszcz Josef Zachlod zainicjował serię popularno-naukowych wykładów, mających na celu podniesienie poziomu wykształcenia parafian. Odbywały się one raz w miesiącu w okresie półrocza jesienno-zimowego i cieszyły się ogromną popularnością.

W okresie kadencji proboszcza Zachloda, dach kościoła i barokowe wieże otrzymały nowe pokrycie łupkowe. W miejscu, gdzie kiedyś była kaplica św. Mikołaja, została urządzona kotłownia, pozwalająca na ogrzewania kościoła. Wybudowana została też grota.

Dwunastego października 1924 roku, proboszcz Josef Zachlod odprawił mszę polową z okazji odsłonięcia pomnika poświęconego mieszkańcom Toszka i okolic, którzy zginęli w wojnie światowej. Przemówienia wygłosili także duchowny kościoła ewangelickiego i główny rabin, reprezentujący wspólnotę żydowską. Na pomniku wyryto napis: Unseren im Weltkrieg gefallenen Helden zur Ehre und zum Andenken (Naszym bohaterom poległym w wojnie światowej ku czci i pamięci) [15] .



[1] Richard Kosubek podaje, że oprócz Księcia Przemko spoczywają tam hrabia Colonna i baron von Reitzenstein oraz inni władcy zamku, a naprzeciwko ambony znajduje się druga krypta, w której znajduje się 31 trumien.

[2] Na pewno nie jest tu mowa o ołtarzu związanym z obrazem Matki Boskiej Toszeckiej. Obraz Lucasa Cranacha Starszego powstał w 1537 roku, a kult obrazu rozwinął się na Śląsku w latach 1656–1662, kiedy biskupem wrocławskim był uprzedni biskup Passawy Leopold Wilhelm Habsburg.

 

[3] Jeśli data śmierci proboszcza jest poprawna, jak również informacja, że propozycja odnośnie nowego proboszcza miała wyjść od króla Ferdynanda, to musiał król tę propozycję złożyć jeszcze przed swoją śmiercią w lipcu 1564.

 

[4] W przypadku proboszczów, w nawiasach podawany jest okres sprawowania posługi, inaczej niż w przypadku władców gdzie podawany jest okres życia.

 

[5] 1 łokieć śląski do roku 1816 = 57.6 cm).

 

[6] Prawdopodobnie autorowi protokołu chodzi Księcia Przemko.

[7] J. Chrząszcz i R. Kozubek w odsyłaczu precyzują, że jest to kaplica przy restauracji Herlitza naprzeciw Irrenanstalt; dookoła był cmentarz.

 

[8] Tzn. godziny czytań o świcie – matutinum = świt

[9] Właściwie Albert Leopold Paczensky, (Paczyński). Tytuł von Tenczin został nabyty później.

[10] Umieszczono tam organy zbudowane w 1750 roku, zastąpione po prawie stu latach przez obecnie funkcjonujące.

[11] W tym miejscu jest mowa o obrazie Matki Boskiej Toszeckiej (Passawskiej).

[12] Ta informacja dotyczy obrazu Matki Boskiej Toszeckiej (Passawskiej). Raport ks. Bergera powstał w czasie rozszerzającego się kultu obrazu Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych na Śląsku i około sto lat po okresie, kiedy biskupem diecezji wrocławskiej był były biskup Passawy Leopold Wilhelm Habsburg.)

 

[13] Do tego czasu Toszek miał prawo do czterech dni targowych w roku.

[14] Johannes Chrząszcz podaje, że poznał relację z tego wydarzenia bezpośrednio od ks. Karla Bannertha. 

[15] W kościele parafialnym, przy wejściu głównym, zawieszone są tablice z imionami i nazwiskami poległych parafian w I wojnie światowej.